تگ: امیر اثنی عشری

با آلبوم از دو زاویه‌ی متفاوت و متضاد می‌توان روبه‌رو شد. آنچه ارائه‌شده احتمالاً در خشک‌ و محافظه‌کار‌ترین نحله‌ی موسیقی ایرانی دسته‌بندی می‌شود: جریانی که نوازندگی سنتور با مضراب‌های بدون نمد برایش به نوعی نماد بدل شده است. تقریباً تمامِ چهل و پنج دقیقه‌ی آلبوم، به جز لحظات کوتاهی که دشتی می‌شنویم در بیات ترک ساخته‌ شده است. قطعات با یکدیگر ارتباط مدال دارند و در توالی آن‌ها گوشه‌های بیات ترک، با بیشترین حد وفاداری و کمترین حد خلاقیت نواخته و خوانده می‌شوند. این وفاداری حتا در قطعات ضربی هم تمام و کمال حفظ شده است. همان ابتدای آلبوم با شنیدن تصنیف «هلاک من» به روایت دوامی می‌توان حدس زد سازندگان آلبوم بیشتر به حفظ اثر هنری علاقه‌مندند تا خلق آن. مواجهه با یک چهارمضراب ردیفی در قطعه‌ی بعدی این حدس را به یقین نزدیک‌تر هم می‌کند. جالب است که حتا در قسمتی از آلبوم که صاحب اثر دست به خلق می‌زند و یک تصنیف را آهنگسازی می‌کند (تصنیف «شکن در شکن»)، باز هم در ملودیِ اصلی آن، نغمه‌های یک تصنیف قدیمی (تصنیف «همچو فرهاد») شنیده می‌شود.

از طرفی با نگاهی دیگر، تقریباً همه‌ی مشخصه‌هایی که صحبت‌شان رفت می‌توانند نه محافظه‌کارانه، که متهورانه دیده شوند: صاحب اثر بیم و هراسی از این ندارد که یک چهارمضراب ردیفیِ بارها نواخته و شنیده‌شده به گوش مخاطب تکراری به نظر برسد. همانطور که هراسی از نواختن سنتور با مضراب‌های چوبی ندارد. او آزادانه و بی‌محابا، بدون اینکه در بند سلایق مخاطب اسیر شود اثر هنری‌اش را ارائه داده است. این رویه در آواز و همچنین نوازندگی ساز نی هم دیده می‌شود. نوازنده‌ی نی علاقه‌ای به استفاده از تکنیک‌هایی که صدا را نرم می‌کند و یا منجر به حذف برخی صداهای اضافه‌ی معمول در نوازندگیِ نی می‌شود نشان نداده است. خواننده آزاد و بی‌پرواست، تحریر‌هایش در دل موسیقی حل شده‌اند و به نظر نمی‌رسد در بندِ ارائه‌ی تکنیک‌های آوازی باشد. در نهایت آن ارتجاع و محافظه‌کاری، در تضاد با نوعی تهور و بی‌پروایی، در کنار تبحر نوازندگان و خواننده، با ما دمی را شنیدنی کرده است.

برای خرید و دانلود آلبوم با ما دمی به وب‌سایت بیپ‌تونز مراجعه کنید.

مجموعه‌هایی همچون «سلوک» یا دست‌کم «ایده»ی پایه‌ی آنها از آزمایشگاه موسیقی‌شناسی بیرون جسته است. این پیش‌تر به روشنی هم از سوی خود سازندگان آزمایش موسیقایی ابراز شده و هم از زبان منتقدان. نکته‌ی ناگفته‌ای نیست که «سلوک» برگشاید. آنچه با پیش رفتن در زمان و گذشتن حدود یک دهه از پایه‌گذاری این ایده‌ی آزمایشگاهی، پیامد مصداق‌های روزافزونی چون «سلوک» برگشوده می‌شود ترکیب گونه‌ها با یک نمونه‌ی مهندسی شده است. در بیشینه‌ی نمونه‌هایی که می‌شناسیم آن حرکت ایده‌پردازانه که در آغاز ادعای طرح نو داشت حالا پا پس می‌کشد و بسته به تهور یا محافظه‌کاری آفرینندگان گونه‌هایی میانه را شکل می‌دهد. روزبه‌روز ویژگی‌های موسیقی واقعا موجود بهره‌ی بیشتری از آنها که از لابه‌لای رسالات آمده‌اند به خود اختصاص می‌دهد. در «سلوک» بافت نه‌چندان خلاقانه‌ی چندصدایی، آواز دستگاهی و عقب‌نشینی از تحریرِ میان‌هجایی عناصر بازگشت یادشده‌اند.

وضعیت «سلوک» و همگنانش چنان است که گویی هرگاه از آزمایشگاه دور می‌شوند و خیزی به سوی یک کنش هنری برمی‌دارند ناگزیر مراتبی از فرونشستنِ موج دامن‌‌گیرشان می‌شود. دلیل آن است که تونل زمان تنها در آزمایشگاه کار می‌کند. بیرون از آنجا زمان بازگشت‌ناپذیر است و از همین رو موضوعاتی که به عنوان نقطه‌ی پرتاب و «ایده» در این نوع موسیقی مطرح هستند، موضوعاتی گنگ و فرومرده یا دست‌کم فراموش شده‌اند و فعلا چنین نیز می‌مانند. چون سروکار دلبستگان این راه با مفاهیم و تکنیک‌هایی است که صدایشان شنیده نشده است هنرمندان نیازمند تخیل مافوق تصور صوتی‌اند تا بتوانند از دل یک جهان به‌راستی مرده‌ی موسیقایی چیزی جاندار و هنرمندانه بیرون بکشند. پس گره کار اینجاست؛ تخیل موسیقایی برجسته. در دستاورد پویندگان این راه به ندرت حتا طلیعه‌ی فروگشودن گره به چشم می‌خورد (همچنین در «سلوک»). 

اغلبشان برای برگذشتن ناچار رو به سوی پژواک‌های باقی‌مانده در سنت‌های همسایه می‌کنند و در نتیجه حرکت‌‌هایی که ممکن بود نوآورانه باشند راه به سوی تلفیق یا دوزبانگی موسیقایی کج می‌کنند. و بدین‌سان ناموفقیت بخش بزرگی از این آثار چنان که نظریه‌پرداز این جریان (ساسان فاطمی) می‌گوید یکسره به ناآشنایی شنوندگان/آفرینندگان با آن زیباشناسی مفقود بازنمی‌گردد بلکه پاره‌ای هم به دوش تخیل فقیر آفرینندگان و مکاشفات ناکافی‌شان است.

برای خرید و دانلود آلبوم سلوک به وب‌سایت بیپ‌تونز مراجعه کنید.

می‌شد پیش‌بینی کرد که در روزگاری نه‌چندان دور علاقه‌مندان به شیوه‌ی آهنگ‌سازی موسیقی پیشاصفویه دغدغه‌ی ارتباط با وضع موجود را پیدا خواهند کرد؛ ارتباطی که معمولاً در جریان‌های یکصد‌ساله‌ی اخیر موسیقایی ما اوّلاً به‌طور خودجوش و برآمده از زمینه‌ي فرهنگی، اجتماعی و سیاسی خود سربرآورده و ثانیاً در ابتدا توانسته با اقبال عموم  یا لااقل عموم شنوندگان پیگیر موسیقی مواجه شود و سپس به شاخ‌و‌برگ خود بیفزاید. درباره‌ی جریان مورد بحث امّا این روال معکوس بوده، یعنی ابتدا جریانی از دل جمعی آکادمیک شکل گرفته و آثاری غامض و سخت‌هضم ساخته، سپس به فکر این افتاده که نوعی رابطه را با جهان پیرامون خود برقرار کند.

سلوک را باید حاصل یکی از این تلاش‌ها دانست، اثری که می‌کوشد رابطه‌ای آشتی‌جویانه‌تر با موسیقی دستگاهی و سازوکارهای اجرایی و فرمال آن برقرار کند. سلوک حتّی از این هم فراتر رفته و به اطوار چندصدایی شدن در چارچوب‌های ساختاریافته‌ی فرمال و ریتمیک موسیقی قدیم هم اندیشیده است. بنابراین، این اثر در نسبتی مستقیم با سه سنت موسیقایی قرار گرفته است: موسیقی دوران تیموری و پیش از آن، موسیقی دستگاهی و موسیقی کلاسیک اروپایی. 

حاصل کار مجموعه‌ای کمابیش یک‌دست است. سازوآوارها برخلاف رویه‌ی مألوف آشکارا روندی از پیش تعیین‌شده و دارای فرم را دنبال می‌کنند؛ تصنیف‌ها از نظر فرم و دور هرچند به فرهنگ موسیقایی قدیم نزدیکند امّا تکنیک‌های آوازی، تلفیق شعروموسیقی و محتوای مدالشان به موسیقی دستگاهی نزدیک است.

سلوک نه‌تنها این «نه‌‌این‌و‌نه‌آن» بودن خود را در کلّیت سبک‌شناسانه‌ی خویش آشکار کرده، که حتّی در تلاش است در شنونده احساس مُدالی را برانگیزاند که «نه دشتی است و نه بیات ترک».

این جریان بعید است تقلای هماهنگی با جهان خارج از خود را کنار بگذارد؛ امّا بد نیست که درباره‌ی میزان پای‌بندی‌اش به این ساختار بازاندیشی کند. این نوع پای‌بندی گاه به‌جایی می‌رسد که آهنگساز جوانی در دفترچه‌ی سی‌دی خود برای نشان دادن «جسارت» خود از اینکه بنا به نوع گردش ملودی گاه «سر جای تعیین شده از دور ریتمیک شروع یا تمام نشده است» مثال می‌آورد. 

ممکن است چنین خصوصیتی در قاموس دنیای نوزاد بازگشت به موسیقی قدیم نو تلقی شود، امّا در زمینه‌ی کلّی موسیقی کلاسیک ایرانی نمی‌توان به‌راستی چنین تمهیداتی را چندان «جسورانه» نامید.

به‌نظر می‌رسد فاطمی نیز در دفترچه‌ی سی‌دی گاه اندکی اغراق کرده است. مثلاً، الهام گرفتن از فرم نشید برای ایجاد توالی‌های ضربی و غیرضربی اگرچه به‌شکلی که در «سلوک» شنیده می‌شود پیشتر آزموده نشده است، امّا پیش از این به شکل‌هایی دیگر تجربه شده است؛ از جمله نشیدی بر روی شعر «آن‌قدر مستم که از چشمم شراب آید برون» با توالی اپیزودهای ضربی و غیرضربی که  اتفاقاً از لحاظ مدال نیز بسیار وام‌دار موسیقی دستگاهی بود و از سوی سعید نایب‌محمدی و مهدی امامی اجرا شد (۱).

 (۱)هرچند توالی ضربی و غیرضربی حتّی در ردیف هم وجود دارد؛ تفاوت آن‌جاست که این توالی در ردیف احتمالاً بر اساس نگاهی کلان که به مسأله‌ی فرم و توالی و تکرار اپیزودهای فرمال نظر داشته باشد شکل نگرفته است. 

برای خرید و دانلود آلبوم سلوک به وب‌سایت بیپ‌تونز مراجعه کنید.