تگ: نی

انتشار پنجاه دقیقه تکنوازی نی -که به خودی خود بسامد کم‌تری نسبت به سازهای دیگر داشته است- آن هم با اهدافی غیرآموزشی در امروز موسیقی ما بدون توسل به عملیات محیرالعقول و همراهی عناصر فراموسیقایی و پیراموسیقاییِ عجیب و غریب تقریباً غیرممکن می‌نماید. نه این که از لحاظ نظری یا حتا عملی غیرممکن باشد بلکه چون شنونده‌ی چندانی نخواهد یافت. این درست همان کاری است که سیامک جهانگیری نوازنده‌ی ماهر و این روزها بس پُرکار نی با آلبوم گِرِه‌اش درصدد انجام و از عهده‌ی آن برآمده است.

جز آزادی نسبی در هم‌نشینی مقام‌ها و جمله‌پردازی در بخش راست‌پنجگاه، دل‌مشغولی رنگ و ترکیبش با دینامیک در هر دو بخش، استفاده از چیره‌دستی تکنیکی (مخصوصاً در تعویض سریع نواحی صوتی مختلف نی) مشخصه‌ی عمومی بسیاری از نوازندگان نسل حاضر همه‌ی سازها است، و درنهایت انتخاب کوک غیرمرسوم برای راست‌پنجگاه که به چالش‌های تکنیکی نوازندگی (در انگشت‌گذاری و تغییر مناطق) منجر می‌شود چیز شگفت‌انگیزی در گره نمی‌یابیم. هیچ شگفتی‌ای همراه یک اجرای دستگاه سه‌گاه یا راست‌پنجگاه نیست البته جز خود همین نبودن شگفتی. درحقیقت همین که نوازنده‌ای بدون دغدغه‌ی خیره‌کردن چشم مخاطبش تنها در اندیشه‌ی ارائه‌ی موسیقی خالص بوده باشد عنصر کمیاب و درنتیجه شگفت‌انگیز کار جهانگیری است.

اجرای سه‌گاه، گذشته از قطعاتی که میان گوشه‌ها گنجانده شده روایتی کلاسیک از این دستگاه است. گرچه جمله‌های ابتدایی با تأکید ویژه و پررنگ بر رنگ صوت و سلیقه‌ی آشنای جهانگیری در این زمینه آغاز می‌شود اما در ادامه این عنصر به لایه‌های پوشیده‌تری از کار منتقل می‌شود و جریان جملات مألوف سه‌گاه و البته با اجرای استوار و معطوف به تزئین پرتکنیک سیامک جهانگیری نبض موسیقی را در دست می‌گیرد. در باقی این اجرا وفاداری به متن دستگاه حکم‌فرما است، حتا در قطعات ضربی که نسبت به کارهای دیگر مؤلف با این روند متناسب انتخاب شده است.

اما در اجرای راست‌پنجگاه به دلایل مختلف چنین وفاداری‌ای کم‌رنگ می‌شود. نخست به این دلیل که خود راست‌پنجگاه نسبت به سه‌گاه نکاویده‌تر است و بعد به دلیل خواست نوازنده برای اجرای آن از کرسی‌ای دشوار برای نی. وفاداری در این اجرا رنگ می‌‌بازد اما نه آن‌چنان که موسیقی را به وادی غیرمدرسی بکشاند.

برای خرید و دانلود آلبوم گره به وب‌سایت بیپ‌تونز مراجعه کنید.

واپسین فردا، این جدیدترین تولید خانۀ هنرِ خرد، به راستی جشن باشکوهِ گوش‌نوازی است برای آن دسته از علاقه‌مندانِ موسیقی ایرانی که مدت‌هاست به آثارِ تولیدی با نگاهی مأیوس و حسرت‌بار می‌نگرند. اثری شنیدنی از مناظره‌ی موسیقایی سه هنرمندِ ممتاز، که نشان می‌دهند بر جایگاهی که هستند استادانه تکیه زده‌اند. حمیدرضا خبازی (تار)، فرهاد زالی (نی) و مسعود براره (تنبک) 57 دقیقه موسیقیِ زنده، رونده، پرکشش و بی‌لکنت را در قالبی عرضه کرده‌اند (هم‌نوازی موسیقی ایرانی) که مدت‌هاست با تکیه بر تمهیدات غیرموسیقایی به ترددِ بی‌رمق و دست‌وپاگیرِ خود در صحنه‌ی تولیدات موسیقایی ادامه می‌دهد. از این سه، به‌خصوص نوازندگان سازهای ملودیکِ اثر (خبازی و زالی) هستند که میزبانی جشن را برعهده دارند؛ هنرمندانی که تا پیش از این، بیش از دودهه بود که، علی‌رغم کنسرت‌های مستقل، تنها آثارِ موسیقی‌دانان دیگر را زینت و رونق می‌افزودند.

جشن نخستین اثر مستقل اینان، آراسته به مهارت ستودنیِ آنها در نوازندگی، محل گردهمایی تمام عناصری است که قالب هم‌نوازیِ تکنوازانه را رونق می‌بخشد. مواردی چون: تنوع مایگی، تنوع فنون اجرایی، ازپیش‌اندیشگیِ محتوای متریک و ـ به‌ویژه ـ غیرمتریکِ اثر، تنوع لحنِ بیان و نیز، از دیگر سو، انسجام و پیوستگی با تاریخ و ادبیات هنری این دو ساز، در عینِ استقلالِ هنری و فردی در خلقِ موسیقی.

واپسین فردا نیز، در نحوه‌ی تغییراتِ مُدال، ”شیوه‌ی دستگاه“ را هم‌چون بسیاری از آثارِ نیم‌قرن اخیر کنار گذاشته است و به‌جای آن فضاهای مدال شاخصی که به تنوع و کثرت به‌کار می‌گیرد را، ضمن درآمیختن با تفسیری نو و البته ماهرانه از روندهای ملودیک، به نگاهِ ”دایره“ و ”مقام“ می‌نگرد و از آنها برای بسط و گسترش زبان موسیقایی خود، از یک سو، و انباشتن و کاستن بر نمودارِ تنش‌ـ آرامشِ روندِ کلیِ کار استفاده می‌کند. با این همه، هرگز آن گوهرِ مهم بدیهه‌پردازی‌های سنت‌های ایرانی‌ـ عربی‌ـ ترکی را نیز نادیده نمی‌گذارد: بیان‌گری و نقالیِ موسیقایی به پشتوانه‌ی مهارت کم‌نظیر. خبازی و زالی، چه در چابک‌نوازی‌های فردی یا هم‌نوازانه‌شان و چه در طمأنینه‌ای که در مطول کردنِ طول جملات و معلق نگه‌داشتن‌شان به‌نمایش گذاشته‌اند، همواره نقشِ آن نقالِ کارکُشته‌ای را که با صدا و حضور و کلماتش ما را به قلبِ افسانه فرو می‌برد حفظ کرده‌اند.

واپسین فردا فرشاد توکلی فرهاد زالی مسعود براره حمیدرضا خبازی

برای خرید و دانلود آلبوم واپسین فردا به وب‌سایت بیپ‌تونز مراجعه کنید.

هجده قطعه (در گونه‌های رِنگ، پیش‌درامد و چهارمضراب) از ساخته‌های موسیقیدانانِ معاصرِ درگذشته انتخاب و دونوازی‌هایی برای نی و شش ساز ملودیک آوانگاری شده‌است. دو لوح فشرده نیز همراه کتاب است: در یکی قطعات، به همراهِ نی نواخته شده‌اند و در دیگری بدونِ نی. هدف این است که یک هنرجویِ نی‌نواز، حال به همراهِ یک سازِ دیگر همنوازی کند: در لوح اول نمونه‌ی اجرا را بشنود و خود با لوح دوم بنوازد. اما مگر چنین امکانی برای یک نی‌نواز، که طبعاً به سطحی رسیده که تواناییِ اجرای این قطعات را دارد، بدون چنین کتابی نیز فراهم نیست؟ ده‌ها جلد کتاب‌های مجموعه قطعات (برای سازهای مختلف و به همراه اجرای قطعات) صدها قطعه برای چنین همراهی‌ای به دست می‌دهند. اگر قصدِ کتاب، راهنماییِ هنرجویِ نی به لحاظ منطقه‌ی صوتی یا اجرای تکنیک‌های خاص این ساز باشد، پس نغمه‌نگاریِ دوئت‌گونه برای یک ساز دیگر، به چه کارِ نی‌نواز خواهد آمد؟ به ویژه اینکه تمام دونوازی‌ها تکصدایی هستند و هر دو ساز، الف تا یای قطعه را اونیسون همراه هم می‌نوازند.

سازهای بادی در موسیقی‌های جهان به نسبت دیگر سازها مهجورترند. در موسیقی کلاسیک غربی همیشه شمارِ نوازنده‌های هورن یا ابوا به نسبت کمتر از ویلون است. لذا وجود منابعی که موقعیت‌های همراهی کمتر برای این سازها را بطور مجازی جبران کند مفید خواهد بود. این ایده در کتاب‌های متنوعی در غرب پیاده شده ‌است. (برای نمونهThe Art of the Solo Clarinet  برای کلارینت یا The Boosey Brass Method برای کورنت و ترومپت) که با کار سیامک جهانگیری در این کتاب چند تفاوت مهم دارند: اول اینکه این کتاب‌ها متمرکز بر همان ساز بادی مورد نظر هستند و صرفاً نغمه‌نگاری‌های ساز مربوطه نوشته شده‌اند و دوم اینکه نوازنده به همراه لوح فشرده، همراه با یک گروه سازها یا یک ارکستر کامل می‌نوازد و طبیعتاً نه تکصدا. در اینجا قرار نیست نی در قطعاتی هارمونیک همراه شود اما در همین حد که برخی جاها ننوازد و سکوت کند نیز در قطعات لحاظ نشده ‌است. چنین نگاهی، به تنبلی هر چه بیشتر نوازنده در گروه‌نوازی خواهد انجامید و امکانِ ایجادِ این باور در ذهن نوازنده که دارد همنوازی می‌کند می‌تواند حتا خطرناک هم باشد.

از مجموعه کنسرت‌های «چندشب»، «چندشب نی و قانون» اجرا شد. به این معنا که برگزارکنندگان تکنوازی‌های نی و قانون را در میان هم رج زده بودند؛ هر شبی دو از این و دو از آن و روی هم سه شب. از نی‌ها بگذریم زیرا نه آنچنان رویدادی در نواختن‌شان بود نه اجرای کلاسیکی که بتوان به تفسیر حوالتش داد؛ یکی دو نفر اجرای نسبتا شسته‌رفته‌ای کردند و همان که آموخته بودند و هستند را به نمایش گذاشتند، بی کم و کاست (بیشتر در شب سوم).

اما نوازندگان قانون و نوازندگیش‍ان شایسته‌ی توجه بیشتری است. نه به این دلیل که اجراهای درخشان خلاقانه و مبهوت‌کننده هر سه شب را آکنده بود یا نه به آن دلیل که تسلط تکنیکی و تاویلی بر یک کارگان شناخته‌شده را به نمایش می‌گذاشت و نه حتا برعکس آنها یعنی به خاطر آشفتگی و نقص در اجراهای مختلف (که این شق سوم به حقیقت آنچه در سه شب می‌شد شنید نزدیک‌تر است) بلکه بیشتر به علت فقدانی که همه‌ی اجراها، از تواناترین تا ناتوان‌ترین با کمبود قطعات مخصوص به ساز و نبود روش‌های مطمئن برای تنظیم قطعات دیگر سازها برای قانون، به آن اشاره می‌کردند.

ساز قانون اکنون حضورش در موسیقی ایرانی تثبیت شده است، گرچه هنوز به قدر دیگر سازها عضو ثابت ترکیب گروه‌نوازی یا تک‌نوازی کلاسیک (همراه با آواز) نیست. مدت‌هاست که از مرحله‌ی تنها دو یا سه نام گذشته و تعداد نوازندگانش (با همه‌ی تفاوت‌‌های موجود میانشان) رشد چشم‌گیری داشته است. حالا کم و بیش همه چیز آماده‌ی رفتن به مرحله‌ی کیفی بعدی است؛ ظهور یک موسیقیدان دوران‌ساز که قانون‌نوازی را به پیش و پس از خودش تقسیم کند. یا مجموعه‌ای از کنش‌های جمعی که نتیجه‌ای مشابه این داشته باشد.

این ساز یک شهسوار کم دارد، کسی که هم قادر بر کارگان‌سازی باشد هم توانا بر عبور از مرزهای این ساز و تبدیل شدن به یک دوران‌ساز عمومی موسیقی کلاسیک ایرانی. یک شخصیت جامع فرضی که همان تاثیری را بر سرنوشت قانون بگذارد که فرامرز پایور بر سنتور به طور خاص و بر موسیقی کلاسیک ایرانی به طور عام گذاشت. چندشبِ این‌بار چشم‌انتظاری چنین شخصیتی را فاش می‌کرد.

چند شب قانون و نی کنسرت سالن رودکی آروین صداقت کیش

موسیقی در «من همان نای‌ام»، مبتنی بر پتانسیلی‌ست که نخستین بار محمدعلی کیانی‌نژاد در آلبومِ «دف و نی» (1373) نشان داده بود؛ تجربه‌ی موسیقیِ چندصدایی با نوشتنِ چند خط برای نی در کنار ساز کوبه‌ای و آواز. آنچه این اثر با آهنگسازیِ کنش‌گرِ جهانگیری بر آن پتانسیل افزوده، بهره‌گیریِ او از نگاهِ دوری به عنصرِ ریتم، گاه پیوندِ تحریریِ (ملیسماتیکِ) شعر و موسیقی، و چند خط‌شدنِ آواز در آغاز و پایانِ اثر است. علاوه بر اینها مهدی امامی نیز در آواز خود، در کنار نوانس‌های پررنگ و صدایِ همیشه بی‌قرارش چنین ایده‌هایی به کار بسته است: گسترش دامنه‌ی مقام از هر دو قطبِ زیر و بم (گستره‌ی صوتیِ بیتِ نخستِ آواز، یک فاصله‌ی دهم است)، تأکید و لنگرانداختنِ گاه‌به‌گاه بر نغمه‌های غیرفونکسیونلِ مقام که ایجاد تعلیق می‌کند و گاه حتی بر روی نغمه-هایی خارج از اشلِ مقام (مانند آن لحظه‌ای که پرده‌ی چهارگاه را نشان می‌دهد)، تکرار واژه‌ها از میانه‌ی مصراع و گاه از میانه‌ی یک رکنِ عروضی، ایست‌هایِ ناغافل و نامعمول (مانندِ «نی نفَس می‌خواهد از ما!...») و در نهایت ایجاد التهاب در فرازها با افزایش پله‌پله‌ی دینامیسم به موازاتِ تکرارِ واژه‌ای از شعر.

اما این خشت‌ها چه بِنایی ساخته‌اند؟ دوازده ترَک، با تناوبِ آوازی-ضربی که، اگرچه تأثیرِ همان شروعِ میخکوب‌کننده‌ی آلبوم کافی‌ست تا چند بخشِ بعد را نیز با نشئه‌ی آن شنید اما، گنجاندنِ چهار بخش ساز و آواز، موسیقی را که تماماً در فواصل شوشتری‌ست در نهایت، اندکی دچار تکرار و تطویل کرده‌است. شاید ایده‌ی محوریِ این مجموعه (ساختِ موسیقی‌ای با نی و بر روی شعرهایی مرتبط با نی: خوانشِ مثنویِ «بانگ نیِ» سایه که اثر به او نیز تقدیم شده و وصلِ آن به «نی‌نامه»ی مولوی) چنین چینشی را سبب شده باشد اما با کوتاه کردنِ ساز و آواز و گزینشِ بهتری از مثنویِ سایه، با حذف بیت‌هایی مانند «عاشقان در زندگی زاینده‌اند/عاشقان در عاشقان پاینده‌اند»، موسیقی می‌توانست حتی گزیده‌گوتر باشد و نافذتر. شگردهای شخصی و جذاب خواننده نیز به این اطاله کمکی نکرده‌اند به ویژه که در میانه‌ی این روایت، یک بخش آوازِ ضربی نیز گنجانده شده‌است. اما بخش پایانی و تصنیف، با درهم‌تنیدگیِ متراکم و پر انرژیِ عناصر موسیقی، شکوهِ آغازین را به اثر بازمی-گرداند.

سیامک جهانگیری سعید یعقوبیان مهدی امامی کلاسیک ایرانی نبیل یوسف شریداوی نی هوشنگ ابتهاج

برای خرید و دانلود آلبوم من همان نای‌ام به وب‌سایت بیپ‌تونز مراجعه کنید.