دسته بندی: موسیقی سنتی ایرانی

«خوشه‌چین...»بیش از این که یک «ادای دین» باشد، یک خودشناسی موسیقایی است. در اثر هنری‌ای که امروز خلق می‌شود و نمی‌خواهد نگاهی صریح به تاریخ داشته باشد، این تاریخ است که در هنرمند یا اثر هنری انعکاس می‌یابد؛ اما در بازنوازی، بازسازی، یا اصلاً خودِ تاریخ‌نگاری و تاریخ‌نویسی، این مؤلف است که در امر تاریخی بازتابانیده می‌شود. «خوشه‌چین بوستان عشق» از گروه دوم است: اثری که خواسته یا ناخواسته، نشان می‌دهد که شخصیت تارنوازانه‌ی نوازنده‌ای امروزی از چه سرچشمه‌هایی آمده و چگونه می‌شود عوامل شکل‌دهنده‌اش را بازشناسی و تحلیل و تجزیه کرد. از این رو، هرچند فهرست قطعه‌های آلبوم به ما می‌گویند که با اثری سروکار داریم که، مُدام و فروتنانه، بر نام و نشان استادان بزرگ تاریخ معاصر تار تأکید می‌کند، ما تنها و تنها با خودِ مازیار شاهی رودررو شده‌ایم؛ با علایقش، زمینه‌های موسیقایی‌اش، و آنچه که او را مازیار شاهی کرده است. از این جهت، از یک نظرگاه، این آلبوم اتفاقاً رویارویی فاش‌کننده‌تر و بی‌واسطه‌تری با درون نوازنده دارد تا آثاری که یکسره ساخته‌‌ی خود او هستند.

نشانه‌های درون-مؤلف‌شناسانه‌ی این آنتولوژیِ معنادار، دست‌کم در سه سطح در آلبوم منعکس شده: سطح اول، چگونگی انتخاب قطعه‌هاست. اینکه فرهنگ شریف و لطفی دو قطعه دارند و بیگجه‌خانی هم هست، اما –مثلاً- نشانی از زرین‌پنجه و طلایی و معروفی و مجد نیست به ما چیزی درباره‌ی نوازنده می‌گوید. در سطح دوم، قرائت شاهی از این آثار گاه بسیار معنادار می‌شود. در بازنوازی «دخترک ژولیده»، مؤلف بسیار وفادارانه عمل می‌کند و نشان می‌دهد که می‌خواهد به اصل رجوع کند؛ آن‌قدر وفادارانه که می‌نویسد: «[...] اگر کسی اجرای استاد وزیری را نشنیده باشد، ممکن است اجرای دخترک ژولیده در این آلبوم به نظرش نامأنوس بیاید»؛ اما همو در مواجهه با شریف یا بیگجه‌خانی رویکردی آزادانه‌‌تر و «مفسرانه»تر در پیش می‌گیرد. و بالاخره در سطح سوم، قطعات ابتدایی و انتهایی آلبوم قرار دارند؛ هر دو ساخته‌ی خود مازیار شاهی. نوعی مقدمه و نتیجه‌گیری برای آن برون‌ریزی سبک‌شناسانه: اوّلی را اگر بخواهیم نزدیک به یکی از استادان گردآمده در این مجموعه بدانیم، باید «علیزاده‌ای»اش بشماریم و آخری را «وزیری»وار نواختنی مؤکد و پررنگ بدانیم.

«خوشه‌چین...»کلاژی از نام و یاد استادان تاریخ تار است که در کنار هم، پرتره‌ی مازیار شاهی را ترسیم می‌کند.   

برای خرید و دانلود آلبوم خوشه‌چین بوستان عشق به وب‌سایت بیپ‌تونز مراجعه کنید.

به‌درستی نمی‌دانیم که قرار بوده ضبط‌های این آلبوم چه سرنوشتی پیدا کنند، یا چرا در زمان خود منتشر نشده‌اند، یا اینکه اصلاً آیا قرار بوده نام‌شان خراسانیات باشد یا نه. در لحظه‌لحظه‌ی این آلبوم –اگر به آن به چشم یک «آلبوم» بنگریم-، این سوال‌ها بر ذهن سنگینی می‌کنند.

باری، از نام اثر بیاغازیم: چرا خراسانیات؟ نگاه خالقان اثر –که باید ناشر را هم عضوی بسیار مهم از آن‌ها بدانیم- به مابه‌ازای موسیقایی «خراسانیّت» به طرز آزاردهنده‌ای یادآور نگاه دیگری‌ساز شرق‌شناسان به مفهوم برساخته‌ی «شرق» است. در نظر آنان شرق موجودی بود یکپارچه، که با اجزایی متناقض اما یک‌کاسه شده در تضاد با کلّی واحد به نام غرب قرار می‌گرفت و در عین‌حال به شدت تحت‌تأثیر نگاه غرب‌محور شرق‌شناسان بود. به طریقِ مشابه، «خراسان»ِ خراسانیات هم معجونی است از الگوهای بسیار شناخته‌شده‌ی موسیقی کلاسیک ایرانی –با محوریت مرکز- در ترکیب با سه شعر خراسانی و سازوآوازی روی یک شعر لُری. طرفه آنکه آن شعر هم در دشتستانی اجرا می‌شود؛ گوشه‌ای که لااقل در دهه‌های اخیر، تبدیل به کلیشه‌ای برای تداعی «محلی» بودن در موسیقی کلاسیک ایرانی شده است. در حقیقت در این آلبوم «خراسانیّت» به معنای «غیرمرکزی بودن» است، آن هم بیشتر با تأکید بر ابعادی پیراموسیقایی چون کلام^۱ و –شاید- محل تولد آهنگساز و خواننده.

حضور ناشر، و نگاه امروزی‌اش را، می‌توان در بُعد بسیار مهم دیگری از اثر احساس کرد و آن چینش و سر هم کردن قطعات آن در قالب یک مجموعه‌ی واحد به نام «آلبوم» است. فارغ از چند و چون این چینش، شاید بتوان گرایشی بسیار امروزی را در این وجه از خراسانیات شناسایی کرد: تمایل به تبدیل کردن آلبوم به «مجموعه‌ای از قطعات» به جای یک «کل یک‌پارچه‌ی متشکل از قطعات مختلف» تمایلی دهه‌ی نودی است تا دهه‌ی شصتی. نگاهی دم‌دستی به آلبوم‌های موسیقی کلاسیک ایرانی نشان می‌دهد که مجموعه‌ی چند ترانه یا چند تصنیف و کمرنگ شدن هرچه بیشتر «سازوآواز» گرایشی به شدت غالب در سال‌های اخیر بوده است اگر این فرض را بپذیریم، انتشار این‌چنینِ خراسانیات در دهه‌ی نود نشانی است از افول این نگاه کل‌نگر در فرآیند خلق یک آلبوم موسیقی کلاسیک ایرانی. به همین دلیل، اگرچه پایه‌های ریتمیک پیچیده‌ی «کاروانیان» و «زلفای قجری» یا تنها سازوآوازِ آلبوم یادآور همکاری دو دست‌اندرکار بزرگ خراسانیات در دهه‌ی شصت هستند، ظهور ناگهانی «خزان» پس از «زلفای قجری» حضور گزینش‌گر یکی از اصلی‌ترین خالقانِ خراسانیات را موکد می‌کند؛ خالقی که ناخودآگاهانه ذهنیت‌های امروزین خود را نیز در اثر دخیل کرده است: ناشر، و باز هم ناشر.

۱- تنها در قطعه‌ی آخر آلبوم، اشاراتی به بعضی الگوهای اکنون کلیشه شده‌ی موسیقی خراسان شنیده می‌شود.

برای خرید و دانلود آلبوم خراسانیات به وب‌سایت بیپ‌تونز مراجعه کنید.

لزوم انتشار «خراسانیات» -حاصل همکاری پرویز مشکاتیان، محمدرضا شجریان و اعضای گروه عارف، که در دهه‌ی شصت و سال‌های جنگ اجرا و ضبط شده است و تا اسفند سال ۹۸ ناشنیده مانده (اگر بشود عنوان ناشنیده را به آن اطلاق کرد)- از حیث تاریخی قابل درک است. اما آیا اهمیت ثبت خراسانیات در تاریخ و زنده نگاه داشتن یاد بزرگان عرصه‌ی موسیقی «دستگاهی» به اهمیت ارتباط اجزای آلبوم به عنوان یک اثر هنری ارجحیت دارد؟

اگر با انگیزه‌ی تمرکز بر ساختار خراسانیات در برابر هجوم نوستالژی مقاومت کنیم، تا مانع از استیلای آن شویم، آنگاه پیکره‌ی شرحه‌شرحه‌ی خراسانیات موضوعی جدی و قابل مداقه است. «کاروانیان» -طرحی که از مایه‌ی عراق آغاز می‌شود- هشت سال بعد در «مقام صبر» نه به عنوان قطعه‌ی آغازین، بلکه پس از معرفی «راست» و «پنجگاه» آورده شده، قطعه‌ی محبوب «خزان» که بارها توسط تک‌نوازها و ارکسترهای گوناگون اجرا شده، در «مژده‌ی بهار» آمده، «چهارمضراب نهیب» در «کنج صبوری» و «یِقین دِرُم»^۱ در «تمنا». اگر فرض کنیم نسخه‌ی خراسانیات، اولین اجرای ضبط شده‌ی این قطعات باشد، در این‌صورت جست‌وجو درباره‌ی تاریخچه‌ی قطعات و نوشتن نتیجه در دفترچه‌ی آلبوم، می‌توانست لزوم انتشار را توجیه و ضرورت کلاژ ناموفق را توضیح دهد. نابهنگامی، اختلاف کوک و فضای صوتیِ «خزان» بعد از تصنیف «زُلفایِ قِجِری»، نابهنگامی، اختلاف کوک و فضای صوتی «تکنوازی سنتور» بعد از «خزان»، نابهنگامی، اختلاف کوک و فضای صوتی «یِقین دِرُم» بعد از ساز و آواز بی‌نظیر «دشتستانی»، نادیده‌ انگاشتن خراسانیات به عنوان یک اثر منسجم را برملا و آن را بی‌وقع می‌کند. اگر بخش «راست‌پنجگاه» را یک پیکره بنامیم، سه بخش «راست‌پنجگاه»، «شور» و «ساز و آواز» نامتجانس‌اند. در «نوا مرکب‌خوانی» و «بیداد» -آثاری که در زمان حیات مشکاتیان منتشر شده‌اند- چگونه می‌شود ارتباط اجزا را نادیده گرفت؟ بیداد در دو بخش مستقل و نوا مرکب‌خوانی علیرغم تفاوت فضای صوتیِ گروه‌نوازی با ساز و آوازها، آثاری یکپارچه و منسجم‌اند.

اکنون چه داریم؟ رپرتواری در نیمه‌ی راهِ ضبط استودیویی ناتمام رهاشده. چه شده بود؟ مؤلف شرایط زمانه را مناسب ندید؟ با توجه به این که همواره بستر اجتماعی‌ـ فرهنگی جامعه به انتشار اثر معنا می‌بخشد، لزومِ انتشار خراسانیات این‌چنین قابل ‌توجیه می‌شود: اولویت منطق بازار بر کیفیت اثر.

۱- در این اجرا شعر ملک‌الشعرای بهار توسط مشکاتیان دکلمه شده است.

برای خرید و دانلود آلبوم خراسانیات به وب‌سایت بیپ‌تونز مراجعه کنید.

رکوئیم موتزارت را شاگردش زوسمایر به پایان برد. سمفونی ناتمامِ شوبرت را، یک قرن بعد، در یک مسابقه‌ی آهنگسازی، شرکت‌کنندگانی پرشمار کامل کردند. سمفونی دهم فرضیِ بتهوون از روی همان اندک طرح‌های باقی‌مانده، به ادعای بری کوپر و به دست او، کامل شد. حال، اگر بپذیریم یک مجلس کاملِ موسیقی دستگاهی (چیدمانی از ضربی‌ها و غیر ضربی‌ها) اثری شده است که از آن انتظارِ انسجام داریم، آنگاه خراسانیاتِ پرویز مشکاتیان و محمدرضا شجریان را اثری ناتمام خواهیم یافت و می‌توانیم بپرسیم از آنِ ما را اما که تمام خواهد کرد؟

برای نوعی از موسیقی که اجراکنندگان نقشی چشم‌پوشی‌ناپذیر در ساخته‌شدنش دارند و بخش‌هایی از آن اساساً پیش از اجرا نوشته نمی‌شود، به پایان بردن توسط دیگری چندان شدنی نیست. پس، راهی نمی‌ماند جز آن که خود غایبان کارشان را به ترتیبی خاتمه دهند؛ ناگزیر با گزینش از میانِ آنچه از آنها مانده است و تلاشی قاعدتاً کم‌ثمر برای سازگاری با بخش‌های کامل‌شده‌ی اثر. این شکلِ خاص از اتمامِ اثرِ ناتمام شرایطی را که موسیقی کلاسیک ما غالباً در آن غوطه‌ور است به شکلی رادیکال می‌نمایاند و بارز می‌کند که موسیقیِ ضبط‌شده‌ی ما، اکنون، جز نادر نمونه‌ها، چیزی است که اغلب به یاری فناوریِ برش، چسباندن و همنشینی میسر شده و به گوش مخاطب می‌رسد.

این‌چنین است که برش‌هایی از یک اجرای دیگر با فاصله‌ی چند سال پس از ضبطِ نخستین با آن همنشین می‌شود تا روش خاص تمام کردن اثر ناتمام خود را نشان دهد و، همچون نتیجه‌ای حاشیه‌ای، آنچه را از پیش معمول بود با شدتی بیشتر به رخ بکشد (به‌مثابه‌ی امری مرسوم، فراوان ضبط و آلبوم می‌شناسیم که دست‌کم گزینشی از تکه‌های مختلف چند اجرای مختلف یک مجلس باشد).

جز این و مانند هر اثر ناتمام دیگر، خراسانیات گره‌هایی از تاریخچه‌ی کار آفرینندگانش باز و گوشه‌هایی ناخوانده از آن را خوانا می‌کند. با از محاق درآمدنِ برخی کارهای حبس‌شده‌ی پرویز مشکاتیان، جورچینِ تاریخیِ آثار او روشن‌تر و شفاف‌تر می‌شود. درست همان‌گونه که در خراسانیات دست‌کم درباره‌ی ”خزان“اتفاق می‌افتد و ما نمونه‌ی دیگری از سازآراییِ این اثر مشهور را، پیش از ضبط شناخته‌شده‌ی دیگرش (در مژده‌ی بهار)، می‌یابیم و سیرش را بازترسیم می‌کنیم.

برای خرید و دانلود آلبوم خراسانیات به وب‌سایت بیپ‌تونز مراجعه کنید.

آیا شیوه‌ی نواختن یک اثر موسیقی بخشی از هستی آن است؟ آیا ”ضربی چهارگاه“ـِ جلیل شهناز تنها آنگاه ”ضربی چهارگاه“است که همچون جلیل شهناز بنوازیمش؟ افزون بر ادای دِین و دلبستگی به آثار چند استادِ چیره‌دست، خواسته یا ناخواسته، کار پدیدآورندگانِ آلبوم خوشه‌چین بوستان عشق معطوف به این پرسش‌ها است. چنان که از نتیجه‌ی کار برمی‌آید، از دید مازیار شاهی و گوهرناز مسائلی، دست‌کم بخشی از هستیِ هر قطعه‌ی موسیقی کلاسیک ایرانی را چگونه نواختنش (به معنای آن‌گونه که زاد) می‌سازد. آنها این موضوع را در شرح‌های کوتاه دفترچه‌ی آلبوم نیز تلویحاً اعلام کرده‌اند. اگر جز این بود، توصیف آثارِ اجراشده «با نگاه به شیوه‌ی کلی نوازندگی استادی [...] که آهنگ را اجرا کرده‌اند» یا «یادآورِ بیشترین همنوازی‌ها با آن شیوه»^۲ و تلاش عملی برای تحققِ آن توصیف‌ها کارکردی نمی‌یافت. عوامل ظریفِ دیگری، همچون اشاره به اجرا با یک تار و یک مضراب، تنها در خدمت پررنگ‌تر کردنِ همان پرسش و پاسخ کلیدی است، تا تغییرات شیوش و صداداری را، که پیش از همه در آن «شیوه‌نوازی‌ها» به چشم می‌آید، از گزندِ منسوب شدن به تعویض ساز و مضراب مصون بدارند. حتا چیدمان قطعات، گذاشتنِ نُه قطعه‌ی شناخته‌شده در پرانتزی از دو قطعه‌ی خودِ شاهی نیز چنین کارکردی می‌یابد -گرچه آنها نیز بری از تأثر نیستند- و از راه قیاس نقشِ کیفیتِ تعین را در هویت اثر برجسته می‌کند.

بااین‌حال، آفرینندگان -از اندیشه‌ی درافتادن به دامن بازسازی مکانیکی، که حتا نزد متعصب‌ترین گرایش‌ها هم ظاهراً ناپسند است- درجه‌ای از آزادی‌ نیز برای هویت آثار قائل شده‌اند. از یک سو، در هر اثر جای اندکی برای تعیین حالاتِ لحن و بیان (عمده در ظرایف عبارت‌بندی) در نظر گرفته‌اند و، از سوی دیگر، متناسب با وزنی که شیوه‌ی هر استاد در هستیِ اثرش داشته است (برای مثال وابستگیِ آثار فرهنگ شریف به شیوه‌ی اجرایش را  با آنِ وزیری بسنجید) بیان خودشان را به صحنه راه داده‌اند و به اصطلاح میزان گشودگیِ هر قطعه به تفسیر را سزاوارِ نظر گرفته‌اند.

۱- عنوان وامی است از مقاله‌ی «?What a Musical work is»ِ جرالد لوینسون.
۲- نقل‌ها به ترتیب از شرح شاهی و مسائلی در دفترچه.

برای خرید و دانلود آلبوم خوشه‌چین بوستان عشق به وب‌سایت بیپ‌تونز مراجعه کنید.

دو چیز در مواجهه‌ی نخست با آلبوم مهتاب خودنمایی می‌کند، یکی طراحی گرافیک چشم‌نواز محیا فرمانی، و دیگری سن پایین خالق اثر، همایون عمویی: همایون عمویی، متولد ۱۳۸۱ است و دست‌کم در زمان انتشار مهتاب، دانش‌آموز هنرستان موسیقی بوده است. بنابراین این آلبوم را باید از جنس تجربه‌های نخست دانست، تجربه‌ای نخست و زودرس. تجربه‌ای که ما را با این پرسش مواجه می‌کند که نسل جدید نوازندگان موسیقی کلاسیک ایرانی و –این‌جا- سنتور، دست‌کم در ابتدای راه خود، تحت‌تأثیر کدام‌یک از جریان‌های پیش از خود هستند؟ مهتاب یکی از آثاری است که می‌تواند نماینده‌ی یکی از پاسخ‌های این سوال باشد؛ دست‌کم به عنوان صدای گروهی از نوازندگان نسل جدید و از آن مهم‌تر، نمونه‌ای شاید موفق‌تر از نوازندگان و شاگردان هنرستان موسیقی و گرایش‌های آموزشی آن‌جا.

پاسخ شاید این باشد: نوازندگی عمویی در اولین اثرش، بیش از هر جریان و شخصی، به پرویز مشکاتیان و سپس فرامرز پایور متکی است. چهارمضراب‌ها، شاید به استثنای رها، رنگ و بویی مشکاتیانی دارند و دو پیش‌درآمد، یکی در شور و دیگری در همایون و اصفهان، تا حدّی یادآور پایور هستند؛ هرچند در یکی، پیش‌درآمد شور، تقطیع‌ها و بازی‌های ریتمیک چندان «پایوری» نیست. لابه‌لای این قطعات متریک، تک‌نوازی‌های آوازی هم هستند که روندی مطابق سیر کلی ردیف دارند. دیگر ویژگی نوازندگی عمویی استفاده‌ی فراوان او از آرپژ لابه‌لای جملات و استخوان‌بندی ملودیک اصلی است؛ آن‌چنان که خود این استخوان‌بندی را شدیداً تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.

دور از ذهن نیست که این تأثیرپذیری صرفاً به دلیل اقبال بیشتر نهادهای رسمی آموزشی در ایران به شیوه‌ی نوازندگی آن دو نوازنده‌ی بزرگ باشد؛ که در صورت پذیرش چنین فرضی، باز باید پرسید چرا شیوه‌ی نوازندگی این دو در آموزش تبدیل به نوعی شیوه‌ی «کلاسیک» شده اما چندان ردّ پایی از نوازندگان متأخرتر، چون اردوان کامکار و سیامک آقایی در این آموزش‌ها نیست؟ باید دید در گذر زمان، این دست‌ نوازندگان صاحب‌سبک متأخر جایی در آموزش‌های رسمی پیدا می‌کنند یا نه و البته باید به انتظار نشست و دید و شنفت که همایون عمویی و هم‌نسلانش در آینده، به کدام سو می‌گرایند.

برای خرید و دانلود آلبوم مهتاب به وب‌سایت بیپ‌تونز مراجعه کنید.

کتاب‌هایی که حاوی نغمه‌نگاری مجموعه‌ای از آثار یک یا چند موسیقیدان است جز نمونه‌های بسیار ابتدایی یا نمونه‌های پژوهشی، معمولاً کاربرد دوگانه می‌یابد: آموزش یا اجرای هنری. این دوگانگی سرشته از ابتدا باعث می‌شود آنگاه که قرار است اجرای ضبط‌شده‌ی قطعات هم همراه یا در پیِ نغمه‌نگاری در دسترس باشد دو راهبرد پیش رو بیاید. یکی این که اجراهای هنری خود مؤلف (یا به ندرت دیگری) از آن آثار در آلبوم‌ها یا کنسرت‌های متعدد جمع‌آوری و منتشر شود (در موسیقی کلاسیک ما تقریباً همیشه این امر میسر است چون مؤلف نوازنده‌ی آثار خویش نیز بوده است). دیگری این که خود او یا اغلب کسی از شاگردان و ... قطعات را بنوازد. در شکل اول تأکید اغلب بر شگردهای نوازندگی و بیان هنری است و در شکل دوم بر شمردگی و اجتناب از ظرافت‌های پیچیده.

آلبوم موج نو جایی میان این دو شکل دارد، جایی نزدیک‌تر به شکل دوم. در آن، مجموعِ قطعات کتاب هم‌نامش را سیاوش کامکار اجرا کرده است. با توجه به سطح قطعات مورد بحث و کاربردهایشان (سطح متوسط به بالا برای نوازندگی سنتور)، هم‌زمان شمردگی ریتم و مضراب را که برای درک هنرجویان متوسط لازم است می‌بینیم (مثل آه سحر) و هم گاهی نزدیک شدن به تفسیر شخصی سنتورنواز نسل سوم خانواده‌ی کامکار و از لحاظ سلیقه‌ی هنری نزدیک به دیگر عضو نامدار خانواده، اردوان کامکار را (مثل دیدار یا دونوازی شوشتری). از این حیث آلبوم علاوه بر گردآوردن قطعاتی از یکی از سنتورنوازان مهم در تاریخ موسیقی ما لحظاتی شنیدنی دارد زیرا به ندرت پیش می‌آید که نوازنده‌ای قطعه‌ای از شیوه‌ی دیگری (ولو هم‌خانواده) را بنوازند و تفاوت‌های رنگ صوتی و تفسیری‌اش رنگی تازه به آن آثار ببخشد.

فارغ از این نکته‌ی شنیداری می‌توان به آن دوگانه‌ی پیشین بازگشت و دید چگونه دوباره‌خوانی‌اش نکاتی تازه از رابطه‌ی ما با نغمه‌نگاری آثار و در یک مرحله‌ی ژرف‌تر مفهوم خود نغمه‌نگاری و اجرا نزد ما می‌گوید. این خواست همراهی اجرا(ی مورد تائید خود مؤلف) با نغمه‌نگاری‌ها که خواستی دوطرفه نیز است، افزون بر پذیرفتن نقش آموزشی آثار ممکن است به معنی گستردن دامنه‌ی اقتدار مؤلف بر تفسیر قطعات هم تعبیر شود. 

برای خرید و دانلود آلبوم موج نو: آثاری از پشنگ کامکار به وب‌سایت بیپ‌تونز مراجعه کنید.