بندبازی روی مرز نویسنده: کامیار صلواتی

بیایید روایت تاریخی «نئوکلاسیک‌»ها را بی‌چندوچون بپذیریم: موسیقی کلاسیک ایرانی از دوران صفویه راه خود را از موسیقی‌های هم‌خانواده‌ی خویش جدا کرده و به هردلیلی، چه دلایل درون‌موسیقایی و چه عوامل مخل بیرونی¹، اندک‌اندک ویژگی‌هایی متمایز نسبت به موسیقی‌های هم‌خانواده‌ی عربی و ترکی یافته است. پس از گذشت قریب به پانصد سال، این راه جدا شده قاعدتاً باید چنان از همسایگانش دور شده باشد که تلاش برای بازگشت به مرزهای موسیقایی پیش از این پانصد سال با وجود هنجارهای فعلی موسیقایی کلاسیک ایرانی بسیار دشوار شود. این هنجارها نه با فسون آواز و آوازه‌ی همایون شجریان در شوق‌نامه به پذیرفتن پیچیدگی‌ها و غربت آن نوع موسیقی تن داده بودند نه با تلاش‌های روشنگرانه‌ی طرفداران «نئوکلاسیسیزم»؛ پس با این گوش‌های ناآشنا به نغمه‌های –اکنون- ترکی و عربی چه باید کرد؟‌

«نغمه‌های مرکب» پاسخی ظریف به این سوال است. از لحظه‌‌های اوّلی که سی‌دی پخش می‌شود، قلابی ذهن و گوش آشنا به موسیقی کلاسیک ایرانی امروزی را با خود می‌کشاند به آن‌جا که خود می‌خواهد. آغازی در بوسلیک²، با تأکیدی ویژه روی محتوای شعر با گریز از تکرار نظم ریتمیک ملیسماتیک تجربه‌های پیشین طرفداران موسیقی نئوکلاسیک، اوّلینِ این قلاب‌هاست. پس از این شروع گیرا، شنونده به دنیای رنگارنگ اپیزودهای «نشید کبیر» پرتاب می‌شود و می‌تواند آن وجوه ناشناس و کمابیش پیچیده را با اشتیاق و آمادگی ذهنی بیشتری درک کند.

نغمه‌های مرکب، که برای دست یافتن به این مطلوب خویش همواره روی این مرز گام برمی‌دارد، سرشار از این به‌اصطلاح «قلاب»هاست؛ قلاب‌هایی که گاه برای شنونده خصلتی بینامتنی هم می‌یابند. محتوای شعری ساز و آوازهای اوّل و دوم یادآور آواز بسیار مشهوری با صدای محمدرضا شجریان هستند³، از آن‌سو طرز اجرایشان ردّی آشکار از «تقسیم»های عربی و ترکی با خود دارند و جایی دیگر همین‌که باز بارِ این ناآشنایی هنجاری اندکی فزونی می‌یابد، «نقشـ»ی گوش‌آشنا اجرا می‌شود⁴. بدین‌ترتیب، شاید «نغمه‌های مرکب» را بتوان الگویی درونی‌شده‌تر از تلاش‌های پیشین «نئوکلاسیک»ها دانست: روبنایی از تمهیدات نسبتاً آزادانه‌ و امروزی‌تر که روی زیربنایی از ایده‌های فرمال و انسجام‌بخش موسیقی حوزه‌ی ایرانی-ترکی-عربی سوار شده است.

1- مانند تغییر ناگهانی روحیه‌ی شاه‌تهماسب یا اوضاع آشفته‌ی دوران زندیه و افشاری.
2- با ملودی‌تیپ آشنایش؛ چنان که در تصنیف معروف خالقی روی شعر «حالا چرا»ی شهریار هم شنیده‌ایم.
3- به شباهت «ای باد صبح آهسته‌تر ترسم خبردارش کنی/ آشفته سازی سنبلش از خواب بیدارش کنی» و «ای آفتاب آهسته نِه پا در حریم یار من/ ترسم صدای پای تو –خواب است- بیدارش کند» توجه کنید.
4- نقشی که پیشتر با اجرای گروه عبدالقادر مراغی و صدای همایون شجریان شهره شده بود.