«بنیان‌های عقلانی و اجتماعی موسیقی» نام نوشته‌ای است از ماکس وِبِر جامعه‌شناس نامی قرن بیستم، که از روی ترجمه‌ی انگلیسی مارتیندال، ریدل و نویورث به فارسی برگردانده شده. متن آلمانی با عنوان دقیق‌تر «بنیان‌های عقلانی و جامعه‌شناختی موسیقی» در 1911 نوشته و پس از مرگ وبر، در میان دست‌نوشته‌هایش یافته و در 1921 به شکل یک تک‌اثر و همچنین به عنوان ضمیمه‌ی چاپ دوم «اقتصاد و جامعه» منتشر شد.
کتاب از دو بخش تشکیل شده؛ نخست یک مقدمه‌ی طولانی سودمند به قلم دو تن از مترجمان که در اصل با هدف شرح فشرده‌ی جامعه‌شناسی موسیقی وبر برای یکی از انتشارات انجمن موسیقی‌شناسی آمریکا نوشته شده، و دوم رساله‌ی وبر. این اثر کوتاه که برخی معتقدند ناتمام است1، در زمان خود نوآورانه به شمار می‌آمده زیرا در آن دوران موسیقی به ندرت طرف توجه اندیشوران علوم انسانی (جز فیلسوفان) بود.
در رساله‌ی کوتاهش وبر می‌کوشد با تکیه بر چهار کنش اجتماعی ایده‌آل (عقلانی، ارزشگذارانه، عاطفی و سنتی) نشان دهد چگونه از میان همه‌ی فرهنگ‌های موسیقایی تنها فرهنگ موسیقی غرب است که به وسیله‌ی خصوصیت کنش عقلانی شکل عالی خود را می‌یابد. در این راه او دانش موسیقایی و آشنایی عمیق با ادبیات موسیقی‌شناسی روز را به کار می‌گیرد و مثال‌های گسترده‌ای از فرهنگ‌های هند، خاورمیانه و ... می‌آورد، تا طرحش را پیش ببرد. همین مختصر روشن می‌سازد که محتوای رساله‌ی او با جامعه‌شناسی موسیقی به مفهوم امروزی تقریبا بی‌ارتباط است. بااین‌حال مطالعه‌اش همچنان بهره‌ی آشنایی با اندیشه‌های یک جامعه‌شناس بنیان‌گذار درباره‌ی موسیقی و نیروهای اجتماعی (ارزش تاریخ تفکر) را می‌رساند.
افسوس که متن، حتا اگر پیچیدگی‌های موسیقی‌شناسانه‌اش را نادیده بگیریم، از تیررس فهم خواننده‌ی فارسی‌زبان دور می‌ماند. تنها به یک دلیل؛ ترجمه‌ی بسیار بد. برگردان فارسی از روی ترجمه‌ی نه چندان خوب انگلیسی2 است، اما خود نیز مخصوصا در ترجمه‌ی عبارت‌ها و جمله‌های فنی موسیقی چنان بیراهه رفته که با هر نمونه‌اش می‌توان مسابقه‌ی تشخیص معنا بدون مراجعه به متن اصلی برگزار کرد.
1- از جمله ماکس فروند در جامعه‌شناسی ماکس وبر، ترجمه‌ی عبدالحسین نیک‌گهر، توتیا: تهران؛ ص 257.
2- اشاره‌ی واترمن در نقدش بر ترجمه‌ی انگلیسی در ژورنال Criticismبه سال 1959؛ ص 173.
مرور کتاب ماکس وبر حسن خیاطی آروین صداقت کیش بنیان های عقلانی و اجتماعی موسیقی
